Online Fraud : भारतीय सायबर क्राइम कोऑर्डिनेशन सेंटर (I4C) च्या आकडेवारीनुसार, देशात ऑनलाइन फसवणुकीचे प्रमाण किती वेगाने वाढत आहे हे स्पष्ट होते. जानेवारी ते एप्रिल 2024 दरम्यान, सुमारे 14,204 कोटी रुपयांचे 20,043 ट्रेडिंग स्कॅम (Trading Scam) नोंदवले गेले. याशिवाय, 62,687 गुंतवणूक स्कॅममधून (Investment Scam) 2,225 कोटी रुपयांपेक्षा जास्त रक्कम लुटण्यात आली. अशा प्रकरणांमध्ये बहुतेक वेळा बनावट ट्रेडिंग प्लॅटफॉर्म, लोन ॲप्स, गेमिंग आणि डेटिंग ॲप्सचा वापर केला गेला.
सायबर हल्ल्यांमागे 'मानवी मानसशास्त्र'
अनेक लोकांना वाटते की, आपण कधीही ऑनलाइन फसवणुकीचे बळी होणार नाही. पण सत्य हे आहे की, पोलीस अधिकारी आणि सायबर सुरक्षा तज्ज्ञही या ठगांचे शिकार झाले आहेत. यामागे कारण आहे मानवी मानसशास्त्र (Human Psychology), जे हे गुन्हेगार अत्यंत चांगल्या प्रकारे समजून घेतात आणि त्याचा फायदा घेतात. ऑनलाइन फसवणूक करणारे काही विशिष्ट मानसिक तंत्रांचा (Psychological Techniques) वापर करतात, ज्यामुळे लोक सहजपणे प्रभावित होतात. मार्केटिंग, जाहिरात आणि राजकारणातही हेच तंत्र वापरले जाते.
फसवणुकीसाठी वापरली जाणारी प्रमुख मानसिक तंत्रे
लोभावर हल्ला (Offering Desire): स्कॅमर्स नेहमी तीच गोष्ट ऑफर करतात ज्याची माणसाला सर्वात जास्त गरज असते. रोमान्स स्कॅममध्ये प्रेम, गुंतवणूकीसंबंधी स्कॅममध्ये पैसा, जॉब स्कॅममध्ये नोकरी किंवा सामाजिक प्रतिष्ठा, हेच त्यांचे प्रमुख लक्ष्य असते.
विश्वसनीयता निर्माण करणे (Building Trust): हे ठग स्वतःला CBI, NIA, RBI किंवा ED सारख्या मोठ्या सरकारी संस्थांचे अधिकारी भासवून लोकांचा विश्वास जिंकतात. बनावट एनजीओ (NGO) किंवा मदत अभियाने दाखवून देणगीच्या (Donation) नावाखाली पैसे हडप करणे हा एक सामान्य मार्ग आहे.
तत्काळ निर्णयाचे दडपण (Creating Urgency): 'सीमित वेळेची ऑफर' किंवा 'केवळ काही तिकिटे बाकी आहेत' यांसारखे संदेश लोकांना त्वरित निर्णय घेण्यासाठी भाग पाडतात, ज्यामुळे विचार करण्याची संधी मिळत नाही.
लक्ष विचलित करणे (Distraction and Focus Shift): रोमान्स किंवा पेमेंट फ्रॉडमध्ये स्कॅमर्स तुमचे लक्ष त्यांच्या खऱ्या उद्देशापासून (Actual motive) विचलित करतात आणि याच दरम्यान फसवणूक होते. VPN च्या नावाखाली मालवेअर (Malware) इन्स्टॉल करून घेणे किंवा तुमच्या खात्यातून मनी म्यूल स्कीम (Money Mule Scheme) चालवणे, हे सर्वात धोकादायक मार्ग आहेत.
हेही वाचा - UPI Payment: आता तुमच्या बँक खात्यात पैसे नसले, तरीही UPI पेमेंट करू शकता, जाणून घ्या संपूर्ण प्रक्रिया
आपल्याच भावना बनतात त्यांच्या हातातले 'हत्यार'
माणसाच्या भावना, नातेसंबंध, विचार करण्याची पद्धत आणि विश्वास या सर्व गोष्टी स्कॅमर्ससाठी शस्त्र बनतात आणि त्यांचा वापर करून आपल्या विरोधात जाळे रचले जाते. प्रत्येक व्यक्तीची कमजोरी वेगळी असते आणि ठग त्याच कमजोरीला लक्ष्य करतात. पुरुष बहुतेकदा गुंतवणूक स्कॅममध्ये फसतात, तर महिलांना रोमान्स स्कॅममध्ये फसवलं जाण्याची शक्यता जास्त असते. अनेक लोक ओव्हरकॉन्फिडन्समुळे (Overconfidence) फसवणुकीला बळी पडतात, कारण त्यांना वाटते की ते कधीही फसवले जाणार नाहीत. हा अति-आत्मविश्वास त्यांना जोखीम घेण्यास प्रवृत्त करतो आणि ते धोक्याच्या छोट्या-छोट्या संकेतांकडे दुर्लक्ष करतात.
फसवणूक टाळण्यासाठी 'तीन प्रश्न'
जर तुम्हाला कोणत्याही ऑफर किंवा कॉलवर संदेह वाटत असेल, तर स्वतःला हे तीन प्रश्न नक्की विचारा:
- याचा खरा उद्देश काय आहे किंवा असू शकतो? (What is the real motive?)
- यामुळे कोणाला फायदा होईल? (Who will benefit from this?)
- माझ्याकडे विचारपूर्वक निवड करण्याचे स्वातंत्र्य आहे का? (Do I have the freedom to choose thoughtfully?)
जर या प्रश्नांची उत्तरे स्पष्ट नसतील, तर सावधान व्हा. ऑस्ट्रेलियामध्ये चालवलेल्या "Stop. Check. Protect." (थांबा. तपासा. स्वतःचे संरक्षण करा.) या अभियानातून हेच शिकवले जाते की, कोणत्याही ऑफर किंवा कॉलला तत्काळ किंवा घाई-गडबडीने प्रतिसाद देऊ नका. आधी थांबा, नीट तपासा आणि मगच निर्णय घ्या.
हेही वाचा - Zoho: झोहोचा पेमेंट हार्डवेअरसह साउंडबॉक्स लाँच, GPay, Paytm आणि PhonePe ला टक्कर देण्यासाठी सज्ज