Artificial Rain in Delhi : दिवाळीनंतर दरवर्षी दिल्लीतील हवा विषारी बनत असल्याने, या समस्येवर मात करण्यासाठी दिल्ली सरकार कृत्रिम पावसाचा (Artificial Rain) प्रयोग करण्याचा प्रयत्न करत आहे, ज्याला क्लाउड सीडिंग म्हणतात. ही एक वैज्ञानिक पद्धत आहे, ज्यात असलेल्या ढगांमध्ये विशिष्ट रसायने (मुख्यतः सिल्वर आयोडाइड, ड्राय आईस किंवा मीठ) टाकून पाण्याचे थेंब किंवा बर्फाचे कण एकत्र आणले जातात आणि पाऊस पाडण्यास 'उत्तेजित' केले जाते. 1940 पासून अमेरिका, चीन आणि यूएईसारखे देश पाण्याचे दुर्भिक्ष्य कमी करण्यासाठी किंवा प्रदूषण नियंत्रणात आणण्यासाठी ही पद्धत वापरत आहेत.
सामान्य आणि कृत्रिम पावसातील मुख्य फरक
सामान्य पाऊस ही निसर्गाची प्रक्रिया आहे, जी मानवी हस्तक्षेपाशिवाय चालते. परंतु क्लाउड सीडिंगमध्ये अनेक मूलभूत फरक आहेत:
1. ढगांची गरज : सामान्य पावसासाठी ढग स्वतः तयार होऊ शकतात, पण क्लाउड सीडिंगसाठी आधीपासून अस्तित्वात असलेले आणि पुरेसा ओलावा असलेले ढग असणे आवश्यक आहे. ढग नसतील तर हा प्रयोग निष्फळ ठरतो.
2. पावसाचे प्रमाण : सामान्य पाऊस कमी-जास्त प्रमाणात पडू शकतो, पण क्लाउड सीडिंगमुळे पावसाच्या प्रमाणात केवळ 5-15% वाढ होते (दिल्लीतील अंदाजित वाढ 10-15%).
3. वेळ आणि ठिकाण: सामान्य पाऊस दिवसभर किंवा अनेक दिवस टिकू शकतो. कृत्रिम पाऊस लहान आणि लक्षित (Targeted) असतो. दिल्लीच्या ट्रायलमध्ये एका 90 मिनिटांच्या उड्डाणातून केवळ 100 वर्ग किलोमीटर क्षेत्र व्यापले जाईल, तेही प्रदूषित भागांवर लक्ष्य केंद्रित करून.
4. उद्देश: सामान्य पाऊस पाण्याचे उद्दिष्ट पूर्ण करतो, तर दिल्लीत पीएम 2.5 प्रदूषण पातळी कमी करणे हा कृत्रिम पावसाचा मुख्य उद्देश आहे.
दिल्लीतील या प्रकल्पाचे नाव ‘टेक्नोलॉजी डेमॉन्स्ट्रेशन ॲण्ड इव्हॅल्यूएशन ऑफ क्लाउड सीडिंग फॉर दिल्ली एनसीआर पॉल्यूशन मिटिगेशन’ असे असून त्याचा खर्च 3.21 कोटी रुपये आहे.
हेही वाचा - Mukesh Ambani Deal with Facebook : मुकेश अंबानी यांचा मोठा निर्णय! AI क्षेत्रात फेसबुकसोबत केला नवा करार
'गोंधळ' झाल्यास संभाव्य धोके:
क्लाउड सीडिंगला तसे सुरक्षित मानले जाते, पण या प्रयोगात काही जोखमी आहेत:
1. आरोग्य धोका: सिल्वर आयोडाइड कमी विषारी असले तरी, जास्त प्रमाणात संपर्क झाल्यास श्वसन किंवा त्वचेची जळजळ होऊ शकते. दम्याचे रुग्ण किंवा ॲलर्जी असलेल्यांसाठी धोका वाढतो. अभ्यास सांगतात की सामान्य पातळीवर ही रसायने सुरक्षित आहेत, पण मोठ्या प्रमाणावर वापर झाल्यास नुकसान शक्य आहे.
2. पर्यावरण धोका: रसायने माती आणि पाण्यात जमा होऊ शकतात, ज्यामुळे पर्यावरणावर दीर्घकालीन परिणाम संभवतो. तसेच, अनावश्यकरित्या पाऊस पडणे किंवा जवळच्या भागांत दुष्काळ पडणे, असे परिणामही दिसू शकतात.
3. इतर जोखीम: जर ढग पुरेसे नसतील तर पैसे वाया जाऊ शकतात. दिल्लीतील हा फक्त ट्रायल प्रोजेक्ट असल्याने, त्याची किंमत खूप जास्त आहे.
यामुळे, ऑपरेशनदरम्यान लोकांनी बाहेर न पडणे, मास्क वापरणे आणि पावसाचे फिल्टर करून किंवा थेट पिणे टाळणे यांसारख्या खबरदारी घेण्याचा सल्ला दिला जातो. अमेरिकी GAO अहवाल (2025) नुसार, जोखीम कमी आहेत, पण दीर्घकालीन अभ्यासाची गरज आहे. क्लाउड सीडिंग दिल्लीतील प्रदूषणावर एक नवीन आशा आहे, जी लहान आणि लक्षित स्वरूपाची असून 5-15% अधिक पाऊस देऊ शकते.
हेही वाचा - AI Features in Instagram : इन्स्टाग्राम स्टोरीजमध्ये आता 'Meta AI' ची जादू! टेक्स्ट कमांड्स देऊन फोटो-व्हिडिओ एका झटक्यात बदला