छत्रपती संभाजी महाराज हे छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे सुपुत्र आणि मराठा साम्राज्याचे दुसरे छत्रपती होते. त्यांच्या कार्यकाळात कोल्हापूर, सातारा, सह्याद्री, नाशिक आणि संगमेश्वर या ठिकाणांना मोठे महत्व होते. मात्र अनेकांना हा प्रश्न पडतो, छत्रपती संभाजी महाराजांसाठी हे ठिकाण नेमकं कोणत्या कारणांमुळे एवढे महत्वाचे होते? तर यासाठी आपल्याला या ठिकाणांचे ऐतिहासिक, राजकीय आणि भौगोलिक दृष्टिकोन समजणे गरजेचे आहे. चला तर जाणून घेऊया.
1 - कोल्हापूरचे महत्त्व:
कोल्हापूर हे ठिकाण दक्षिण महाराष्ट्रात आहे. हे ठिकाण, एक मजबूत गड-किल्ले आणि व्यापारी केंद्र होते. त्या काळात, छत्रपती संभाजी महाराज यांनी औरंगजेबासोबत लढण्यासाठी कोल्हापूर या ठिकाणाचे वापर केले होते. त्यासोबतच, कोल्हापूर हे मराठा साम्राज्याच्या दृष्टीने एक महत्त्वाचे ठिकाण होते. कोल्हापूरजवळील विशाळगड, पन्हाळगड, पावनखिंड आणि रांगणा हे गडकिल्ले छत्रपती संभाजी महाराज यांच्यासाठी खूप महत्त्वाचे किल्ले होते. इतकंच नाही, तर छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या काळात कोल्हापूर हे ठिकाण मुघलांच्या आक्रमणांपासून वाचण्यासाठी आव्हानात्मक, पण महत्वाचे होते.
2 - साताऱ्याचे महत्त्व:
मराठा साम्राज्यासाठी सातारा महत्वाच्या ठिकाणांपैकी एक होते. सातारा हे ठिकाण मराठा साम्राज्याची राजधानी म्हणून ओळखली जात होती. छत्रपती संभाजी महाराज यांनी सातारा या ठिकाणाचा उपयोग मुघलांसोबत लढा देण्यासाठी आणि रणनीतीसाठी केले होते. सातारामधील सज्जनगड, आणि प्रतापगड किल्ले मराठ्यांच्या संरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे किल्ले होते. इतकंच नाही, तर हे ठिकाण मुघल आणि मराठा यांच्यासाठी संघर्षाचे केंद्र बनले होते. छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या सैन्यांसाठी सातारा या ठिकाणी सुरक्षित आश्रय मिळत होते.
3 - सह्याद्री पर्वतरांगेचे महत्त्व:
मराठ्यांसाठी, सह्याद्री पर्वतरांग अतिशय महत्वाची होती. सह्याद्रीमधील घनदाट जंगल आणि उंच पर्वतांमुळे मराठ्यांना मुघल सैन्यांसोबत लढाई करणे सोपे होते. त्यासोबतच, सह्याद्री पर्वतरांग मराठ्यांना नैसर्गिक संरक्षण देत होती. सह्याद्रीच्या डोंगराळ भागात छत्रपती संभाजी महाराज यांनी गुरिल्ला युद्धतंत्राचा वापर करून मुघलांसोबत लढाई केली होती. मुघलांपासून सुरक्षा मिळवण्यासाठी मराठ्यांनी याच सह्याद्री पर्वतरांगेत अनेक महत्वाचे किल्ले बांधले होते. जसे की राजगड, तोरणा, रायगड इत्यादी. विशेष म्हणजे, मराठ्यांना अन्न-धान्याचा आणि पाणीपुरवठ्याचा स्रोत पुरवण्यासाठी सह्याद्री पर्वतरांग महत्वाचे होते.
4 - नाशिकचे महत्त्व:
इतर ठिकाणांप्रमाणे, छत्रपती संभाजी महाराज यांच्यासाठी नाशिक हे ठिकाण सुद्धा खूप महत्वाचे ठिकाण होते. नाशिक हे ठिकाण उत्तर महाराष्ट्रात आहे. नाशिकमध्ये असलेल्या गोदावरी नदीमुळे मराठ्यांच्या सैन्यासाठी अन्न आणि पाण्याची मुबलकता होती. नाशिकजवळ असलेल्या त्र्यंबकेश्वर, सिन्नर, आणि रामशेज हे किल्ले मराठ्यांच्या संरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे होते. नाशिकच्या मार्गाने मराठ्यांना गुजरात आणि मध्य भारतातील ठिकाणांसोबत संपर्क ठेवणे सोपे जात होते.
5 - संगमेश्वरचे महत्त्व:
संगमेश्वर हे ठिकाण छत्रपती संभाजी महाराज यांच्यासाठी खूप महत्त्वाचा आहे. 1689 च्या काळात, संगमेश्वरमध्ये मुघल सरदार मुफ्ती अत्तार खान आणि गोवळकोंड्याचा सरदार गुलाम हुसेन यांनी छत्रपती संभाजी महाराज यांना धोक्याने फसवून पकडले. छत्रपती संभाजी महाराज यांनी संगमेश्वर या ठिकाणी आपले लष्करी धोरण आखण्याचे प्रयत्न केले होते. मात्र, मुघलांनी रचलेल्या कटामुळे छत्रपती संभाजी महाराज यांना पकडले गेले.