या वर्षीच्या मान्सून हंगामाने भारताने हवामान अंदाजाच्या क्षेत्रात एक नवा इतिहास रचला आहे. पहिल्यांदाच, पारंपरिक सुपरकॉम्प्युटरवर आधारित मॉडेल्सऐवजी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (AI) आधारे हवामान मॉडेल्सचा वापर करून देशाने मान्सूनची सविस्तर आणि अचूक माहिती लाखो शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचवली. जवळपास 38 लाख शेतकरी या अत्याधुनिक माहितीचा थेट लाभार्थी ठरले.
सामान्यतः मान्सून 2 जून रोजी केरळमध्ये प्रवेश करतो. मात्र यंदा AI मॉडेल्सने मान्सून आठ दिवस आधी येणार असल्याचे भाकित केले होते आणि ते अगदी तंतोतंत खरे ठरले. 24 मे रोजी मान्सूनने केरळमध्ये दमदार एन्ट्री घेतली. केवळ आगमनच नव्हे, तर मान्सूनदरम्यान येणारा 20 दिवसांचा पावसाचा ब्रेक सुद्धा या मॉडेल्सनी अचूकपणे दाखवून दिला. जिथे पारंपरिक मॉडेल्स सुद्धा कमी पडली होती.
या मान्सून हंगामात (जून-सप्टेंबर) 937.2 मिमी पावसाची नोंद झाली. ही मात्रा 870 मिमीच्या सामान्य पावसापेक्षा सुमारे 8% जास्त होती. एवढे परिणामकारक अंदाज मिळाल्याने शेतकऱ्यांनी पेरणीपासून पीक निवडीपर्यंतचे निर्णय आत्मविश्वासाने घेतले आणि उत्पादनक्षमतेत वाढ साधली.
हेही वाचा: Kurnool Bus Accident: कुर्नूल येथे बसचा स्फोट कसा झाला? फॉरेन्सिक तपासणीत धक्कादायक माहिती समोर
या तंत्रज्ञानाच्या केंद्रस्थानी दोन आघाडीची मॉडेल्स होती ECMWF आणि Google चे NeuralGCM. पारंपरिक मॉडेल्स जटिल गणिते आणि सुपरकॉम्प्युटर्सवर अवलंबून असतात, तर AI मॉडेल्स ऐतिहासिक हवामान डेटातील नमुने ओळखून त्वरित आणि कार्यक्षम अंदाज तयार करतात. कमी संसाधनांसह अधिक गुणवत्तेचा हा तंत्रशुद्ध बदल मान्सून अंदाजाच्या क्षेत्रात गेमचेंजर ठरत आहे.
या संपूर्ण प्रकल्पाच्या मागे आहे ‘ह्युमन-सेंटर्ड इंटरप्रिटेबल फोरकास्टिंग’ (HCIF) उपक्रम. बिल गेट्स फाउंडेशन आणि संयुक्त अरब अमिराती (UAE) यांच्या निधीवर चालणारी ही योजना भारतासह बांगलादेश, केनिया, चिली आणि इथिओपिया सारख्या देशांमध्येही राबवली जात आहे. वैशिष्ट्य असे की, हे मॉडेल ट्रेनिंगनंतर साध्या लॅपटॉपवरही चालवता येते. त्यामुळे आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत देशांनाही हवामानमाहितीच्या क्षेत्रात स्वावलंबनाची मोठी संधी उपलब्ध होत आहे.
AI मॉडेल्सवर पूर्णपणे अवलंबून राहता येत नसले तरी, कारण ती भौतिकशास्त्रीय नियमांवर आधारलेली नसतात, तरीही डेटा ॲसिमिलेशनच्या नव्या तंत्रज्ञानामुळे त्यांच्या अचूकतेत मोठी वाढ झाली आहे. त्यात भर म्हणजे ECMWF ने जगभरातील नवीनतम डेटा मोफत उपलब्ध करून देण्याचा निर्णय घेतला आहे. हवामानशास्त्राच्या इतिहासात हे एक क्रांतिकारी पाऊल मानले जात आहे.
भारतीय हवामान विभागाने पारंपरिक तंत्रज्ञानाला AI सोबत एकत्र आणून अचूकतेचा नव्या शिखरावर नेले आहे. भविष्यकाळात हवामान अंदाज ही केवळ माहिती न राहता शेतकऱ्यांच्या अर्थकारणातील सर्वात मोठी सुरक्षा कवच बनेल, असा विश्वास तज्ञ व्यक्त करत आहेत. AI समर्थित हा तंत्रज्ञानक्रांतीचा मान्सून भारताच्या कृषी क्षेत्रासाठी आशेचा नवा इंद्रधनुष्य ठरत आहे!
हेही वाचा: Cyclone Alert Odisha: ओडिशावर चक्रीवादळाचे सावट, सर्व जिल्ह्यांना हाय अलर्ट