मुंबई: भाषिक प्रांतीकरणाच्या ऐतिहासिक संघर्षात यशस्वी होऊन 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची औपचारिक स्थापना झाली. या दिवसाला 'महाराष्ट्र दिन' म्हणून साजरा केला जातो. मात्र, जर आपण या भूतकाळातील संघर्षाची कहाणी समजून घेतली तर हे स्पष्ट होते की हा विजय केवळ राजकीय नव्हता, तर सांस्कृतिक आणि लोकांच्या स्वाभिमानाचा देखील होता. देश स्वतंत्र झाल्यानंतर, भारत सरकारने राज्यांची पुनर्रचना करण्यास सुरुवात केली. 1956 मध्ये, राज्य पुनर्रचना आयोगाच्या शिफारशींनुसार, भाषेच्या आधारावर राज्यांचे विभाजन सुरू झाले.
मात्र, त्याआधी 1950 च्या दशकात मराठी आणि गुजराती भाषिकांमध्ये स्वतंत्र राज्यांची मागणी होती. या पार्श्वभूमीवर 1 नोव्हेंबर 1956 रोजी बॉम्बे राज्याची स्थापना झाली, ज्यामध्ये महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन मुख्य भाषिक समाजांचा समावेश होता. परंतु या मिश्र राज्यात मराठी लोकांच्या अस्मितेला आणि हितांना योग्य स्थान देण्यात आले नाही. त्यामुळे 'संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ' सुरू झाली. या चळवळीचे नेतृत्व प्राचार्य डॉ. दत्तो वामन पोतदार, सेनापती बापट, प्रबोधनकार ठाकरे, अण्णा भाऊ साठे, ना. गो. गोरे यांसारख्या महान नेत्यांनी केले. या चळवळीदरम्यान अनेक निदर्शने, सत्याग्रह आणि आंदोलने झाली. दुर्दैवाने, 21 नोव्हेंबर 1955 रोजी मुंबईत झालेल्या निदर्शनादरम्यान झालेल्या गोळीबारात 105 लोक शहीद झाले. हा क्षण मराठी माणसासाठी अत्यंत वेदनादायी आणि क्रांतिकारी होता.
हेही वाचा: आमच्याकडं अणुबॉम्ब.. कोणीही हल्ला करू शकत नाही; मरियम नवाजांची पोकळ धमकी
या बलिदानामुळे सरकारवर दबाव वाढला, ज्यामुळे 1 मे 1960 रोजी 'बॉम्बे राज्य' महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन स्वतंत्र राज्यांमध्ये विभागले गेले. एक महत्त्वाचे शहर आणि आर्थिक राजधानी असलेले मुंबई महाराष्ट्रामध्ये समाविष्ट झाले. ही विजयगाथा केवळ राजकीय नसून, सांस्कृतिक एकतेची, जनतेच्या निर्धाराची आणि स्वाभिमानाची साक्ष आहे.
आजही 1 मे रोजी महाराष्ट्र दिन मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. सरकारी कार्यक्रम, मिरवणुका आणि हुतात्म्यांना श्रद्धांजली वाहणे ही या दिवसाची वैशिष्ट्ये आहेत. या दिवशी, ज्यांच्या संघर्षामुळे आपला स्वतंत्र 'महाराष्ट्र' आला, अशा असंख्य ज्ञात-अज्ञात शहीदांना आपण आदरांजली वाहतो.